در تمامی درگیری‌ها و جنگ‌ها، یکی از مهم‌ترین و در عین حال آسیب‌پذیرترین گروه‌ها، مجروحان میدان نبرد هستند. حمایت و مراقبت از این افراد نه تنها یک تکلیف انسانی بلکه تعهدی حقوقی و اخلاقی است که در چارچوب حقوق بشردوستانه بین‌المللی به‌خصوص کنوانسیون‌های ژنو مورد تاکید قرار گرفته است. این حمایت شامل نجات، درمان و مراقبت پزشکی در شرایط سخت جنگی است که گاه به‌دلیل پیچیدگی‌های نظامی و امنیتی، اجرای آن دشوار می‌شود. در این مقاله، به بررسی مبانی حقوقی حمایت از مجروحان، مصادیق مهم، وظایف گروه‌های مختلف، و راهکارهای کاربردی پرداخته می‌شود.
کنوانسیون اول ژنو ۱۹۴۹ و پروتکل‌های الحاقی آن، مهم‌ترین اسناد حقوقی در این حوزه هستند. طبق این کنوانسیون، تمامی طرف‌های درگیر موظف‌اند به مجروحان و بیماران بدون تبعیض ملیتی، دینی یا سیاسی کمک کنند و آن‌ها را از هر نوع آسیبی محافظت کنند. اصول اساسی این حمایت عبارتند از:
اصل بی‌طرفی و بی‌تبعیض: کمک‌ها باید به همه مجروحان داده شود، حتی اگر در صف مقابل جنگ باشند.
اصل حفاظت: کارکنان پزشکی و تجهیزات پزشکی باید از هرگونه حمله مصون باشند.
اصل دسترسی: کمک‌های پزشکی باید به صورت آزادانه و سریع به مجروحان برسد.
این اصول، پایه و اساس وظایف پزشکان، نیروهای نظامی و مردم در جنگ است.
در ادامه ۱۰ مصداق و نکته مهم مرتبط با حمایت از مجروحان میدان نبرد ذکر می‌شود:
جمع‌آوری سریع مجروحان: مجروحان باید در سریع‌ترین زمان ممکن از میدان نبرد خارج شده و به مراکز درمانی منتقل شوند تا از مرگ‌های قابل پیشگیری جلوگیری شود.
حفاظت از پرسنل پزشکی: حمله به پرسنل درمانی یا تجهیزات پزشکی ممنوع است و نقض آن جنایت جنگی محسوب می‌شود.
امکان دسترسی به تجهیزات و دارو: تجهیزات پزشکی و دارویی باید در میدان جنگ تامین و قابل استفاده باشند.
بی‌تبعیض بودن درمان: مجروحان دشمن باید همانند نیروهای خودی درمان شوند.
حفظ جان و کرامت انسانی: حتی در صورت شرایط سخت، باید کرامت مجروحان حفظ شود و شکنجه یا آزار ممنوع است.
استفاده از علائم مشخص: استفاده از صلیب سرخ یا هلال احمر برای علامت‌گذاری تجهیزات و پرسنل پزشکی.
آموزش نظامیان درباره کمک‌های اولیه: نیروهای نظامی باید آموزش دیده باشند تا کمک‌های اولیه را انجام دهند.
حفظ امنیت مراکز درمانی: مراکز درمانی در جنگ نباید هدف حمله قرار گیرند و باید به‌عنوان مناطق امن شناخته شوند.
همکاری با سازمان‌های بشردوستانه: باید دسترسی سازمان‌هایی مانند کمیته بین‌المللی صلیب سرخ به مجروحان تضمین شود.
مراقبت‌های پس از درمان: مجروحان پس از درمان اولیه نیازمند مراقبت‌های تکمیلی و توانبخشی هستند.
ارائه خدمات پزشکی فوری و تخصصی: پزشکان باید به سرعت مجروحان را معاینه و درمان کنند.
رعایت اصول اخلاق پزشکی: حفظ رازداری، بی‌طرفی و احترام به کرامت انسانی.
اطلاع‌رسانی و مستندسازی: ثبت دقیق وضعیت مجروحان برای پیگیری درمان و حقوقی.
آموزش و آماده‌سازی: پرسنل پزشکی باید به‌روز باشند و مهارت‌های لازم را داشته باشند.
همکاری با نیروهای نظامی: هماهنگی جهت انتقال مجروحان و حفظ امنیت مراکز درمانی.
جمع‌آوری و حفاظت از مجروحان: نیروهای نظامی باید مجروحان را از میدان نبرد جمع‌آوری کنند.
آموزش کمک‌های اولیه: باید آموزش دیده باشند که اقدامات اولیه را انجام دهند تا جان مجروحان حفظ شود.
حفاظت از پرسنل پزشکی و تجهیزات: حفظ امنیت تیم‌های درمانی و تجهیزات پزشکی.
رعایت قوانین بین‌المللی: جلوگیری از هرگونه رفتار خلاف قوانین جنگ.
حمایت و کمک‌رسانی: مردم در مناطق جنگی می‌توانند در جمع‌آوری، حمل و انتقال مجروحان مشارکت کنند.
آموزش‌های همگانی: افزایش آگاهی عمومی درباره کمک‌های اولیه و حقوق مجروحان.
فعالیت‌های بشردوستانه: سازمان‌های غیردولتی نقش کلیدی در ارسال تجهیزات و داروها دارند.
نظارت و گزارش‌دهی: اطلاع‌رسانی درباره نقض قوانین حمایت از مجروحان به نهادهای بین‌المللی.
ایجاد و تجهیز واحدهای پزشکی سیار: برای امکان سریع‌تر رسیدگی به مجروحان در نزدیکی میدان نبرد.
استفاده از فناوری‌های نوین: مانند پهپادهای پزشکی برای ارسال دارو و تجهیزات به مناطق صعب‌العبور.
آموزش مداوم نیروهای نظامی و پزشکی: به‌روزرسانی دانش کمک‌های اولیه و مدیریت بحران.
توسعه سیستم‌های ارتباطی سریع: برای هماهنگی بهتر بین نیروهای امدادی و بیمارستان‌ها.
تقویت همکاری بین‌المللی: تبادل تجربیات و دریافت کمک‌های پزشکی از سازمان‌های بین‌المللی.
تدوین پروتکل‌های امنیتی ویژه مراکز درمانی: جهت جلوگیری از حملات و تضمین امنیت کارکنان و بیماران.
پشتیبانی روانی و توانبخشی: فراهم کردن خدمات روان‌درمانی و فیزیوتراپی پس از درمان اولیه.
افزایش بودجه و منابع برای خدمات پزشکی نظامی: حمایت مالی و لجستیکی برای حفظ کارایی تیم‌های درمانی.
تشویق مشارکت داوطلبان و سازمان‌های غیرانتفاعی: برای کمک در حوزه‌های مختلف پزشکی و امدادی.
نظارت و پیگیری قانونی: پیگیری موارد نقض حقوق مجروحان در دادگاه‌های بین‌المللی و داخلی.
حمایت از مجروحان میدان نبرد یکی از مهم‌ترین وظایف انسانی و حقوقی در شرایط جنگ است. این حمایت نه تنها مانع از مرگ‌های غیرضروری می‌شود، بلکه به حفظ کرامت انسانی و احترام به حقوق بشر کمک می‌کند. اجرای موثر این حمایت نیازمند همکاری هماهنگ میان پزشکان، نیروهای نظامی، مردم و سازمان‌های بشردوستانه است. با استفاده از راهکارهای کاربردی و آموزش‌های مستمر، می‌توان شرایط بهتری برای مجروحان فراهم آورد و تأثیرات مخرب جنگ را تا حد ممکن کاهش داد.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل ۷۷ صراحتاً بیان می‌دارد:
«عهدنامه‌ها، مقاوله‌نامه‌ها، قراردادها و موافقت‌نامه‌های بین‌المللی باید به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد.»
بر این اساس، جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۳۴ کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو ۱۹۴۹ را پذیرفته و متعاقباً متعهد به اجرای مفاد آن‌ها شده است. بنابراین، این کنوانسیون‌ها بخشی از حقوق داخلی تلقی می‌شوند و قابلیت اجرا در محاکم داخلی را دارند.
این قانون از جمله منابع مهم داخلی برای تحلیل رفتارهای مرتبط با میدان نبرد است. در ماده ۱۷ آن آمده است:
«هر یک از افراد نیروهای مسلح که نسبت به مجروحان، بیماران یا اسیران جنگی رفتار غیرانسانی، شکنجه یا اهمال در درمان نمایند، به مجازات متناسب با جرم ارتکابی محکوم خواهند شد.»
براساس این ماده، حتی در صورت جنگ یا عملیات نظامی، پرسنل نیروهای مسلح موظف به رفتار انسانی با مجروحان هستند. این ماده همسو با کنوانسیون ژنو اول (حمایت از مجروحان) تدوین شده است.
در برنامه آموزش عمومی سربازان، دوره‌های کمک‌های اولیه، انتقال مجروح و حفاظت از جان آسیب‌دیدگان آموزش داده می‌شود. ماده ۶۶ این قانون نیروهای وظیفه را ملزم می‌کند که در عملیات نظامی به اصول پزشکی و انسانی پایبند باشند.
در درون ساختار نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، سازمان بهداشت و درمان ارتش، سپاه و بسیج موظف به طراحی و اجرای دستورالعمل‌های پزشکی در میدان‌های جنگی هستند. این دستورالعمل‌ها که بر پایه اصول بین‌المللی تنظیم شده‌اند، شامل مواردی مانند:
نحوه جمع‌آوری و دسته‌بندی مجروحان (Triage)
اولویت درمان بر اساس شدت جراحت و نجات حداکثری
ایمن‌سازی مسیر انتقال و محافظت از تیم‌های پزشکی
جمعیت هلال احمر، به عنوان بازوی بشردوستانه جمهوری اسلامی ایران، طبق قانون سال ۱۳۵۰ درباره «تشکیلات و وظایف جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران» که پس از انقلاب به هلال احمر تغییر نام داد، مسئولیت امدادرسانی در شرایط جنگی را نیز بر عهده دارد.
مطابق با اساسنامه جدید جمعیت هلال احمر، این نهاد مکلف است:
در جنگ و درگیری، از آسیب‌دیدگان حمایت کند.
آموزش‌های تخصصی به مردم و نیروهای مردمی ارائه دهد.
تعامل نزدیک با کمیته بین‌المللی صلیب سرخ داشته باشد.
در این رأی، دیوان اعلام می‌دارد که رسیدگی به تخلفات نیروهای نظامی که منجر به مرگ یا عدم درمان مناسب مجروحان جنگی شود، مشمول صلاحیت دادسراهای نظامی است و اصول حقوق بشردوستانه بین‌المللی نیز قابل استناد در دادرسی‌های داخلی است.
اگرچه آموزش‌های نظامی وجود دارد، اما عدم وحدت رویه در ارائه آموزش‌های حقوق بشردوستانه در سطوح مختلف ارتش، سپاه، بسیج و نیروهای انتظامی، گاه منجر به سوء برداشت‌هایی در خصوص رفتار با مجروحان می‌شود.
در جنگ‌های غیرمتقارن یا درگیری‌های نیابتی که مرز مشخصی میان نیروهای درگیر وجود ندارد، اعمال نظارت مؤثر بر رفتار نظامیان و پزشکان میدانی با چالش‌هایی مانند عدم شناسایی طرف‌های درگیر، ضعف ساختارهای نظارتی، و فقدان گزارش‌های مستند مواجه است.
در شرایط بحران، خصوصاً در مرزها یا نقاط مورد حمله، کمبود تجهیزات پزشکی، نبود آمبولانس‌های زرهی، یا کمبود پزشک متخصص، اجرای حمایت‌های پزشکی را دشوار می‌سازد.
تدوین قانون مستقل «حمایت از مجروحان جنگی» در مجلس شورای اسلامی، متشکل از:
مقررات مربوط به آموزش اجباری حقوق بشردوستانه در دانشگاه‌های علوم پزشکی و افسری
تضمین حقوق مجروحان جنگی و غیرنظامیان مجروح
مجازات مشخص برای عدم ارائه کمک‌رسانی
الحاق به پروتکل‌های الحاقی ۱ و ۲ کنوانسیون ژنو (که ایران تاکنون نپذیرفته)
توسعه بانک اطلاعاتی مجروحان: ثبت دقیق هویت، وضعیت و سیر درمانی مجروحان در جنگ‌ها.
تقویت مشارکت هلال احمر و ارتش در مانورهای مشترک پزشکی جنگی.
تأسیس «کمیته ملی نظارت بر حقوق مجروحان جنگی» تحت نظر قوه قضائیه یا وزارت دفاع.
تدوین پروتکل‌های سریع درمان در شرایط اضطراری جنگی (مثل طرح T4 آلمان) برای استفاده حداکثری از منابع محدود.
استفاده از ظرفیت گروه‌های جهادی و بسیجی در امداد اولیه و انتقال مجروحان در مناطق صعب‌العبور.
با آنکه اصول حمایتی از مجروحان جنگی در نظام حقوقی بین‌المللی به‌خوبی توسعه یافته‌اند، اجرای آن‌ها در سطح داخلی نیازمند اراده حقوقی، ظرفیت‌سازی اجرایی و هماهنگی میان نهادهای نظامی، پزشکی و مردمی است. جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری که هم تجربه جنگ مستقیم را داشته و هم در منطقه‌ای ناامن واقع شده، باید بیش از پیش نسبت به تقویت این نظام حمایتی اقدام کند. پذیرش قواعد بین‌المللی، اصلاح قوانین داخلی، آموزش مستمر و مشارکت مردمی، عناصر اصلی تحقق این هدف هستند.
اسم نویسنده
دیدگاه کاربران
دیدگاه کاربران
...هیچ نظری ثبت نشده